Federaalka iyo Soomaalida

                     Federaa 

Goorma ayey soo bilaabatay doodda federaalaynta dalka.

Doodda kusaabsan in dadka somalidu qaataan nidaamka federaalka waxay soo jirtay kahor inta soomaalidu dhisan qaran madaxbanan gaar ahaana intii udhaxaysay sanadihii 1950 ilaa lagasoo gaaray sanadkii 1960. Doodaas waxaa siyaasiyiinta horkacaysay waxaa kamid ahaa Cabdulqadir Aadan Zoobe oo hormuud u ahaa xisbigii la oran jiray Xisbiya Dastuur Mustaqil. Zoobe iyo xisbigiisu waxay usababaynayeen doodooda in dadka soomalidu yihiin qaar aan waayo aragnimo iyo aqoon durugsanba ulahayn dowladnimada. Waxa kale oo ay saamaynta ka dhalankarta waayo aragnimo la aanta iyo aqoon daradaas oo isbiirsata u arkayeen inay sababi karto in maadama soomaalidu reero kale duwan yihiin dhici karto in lagu muquuniyo dowladnimada reerkii loo arko inaanay lahaysan qolada markaas xukunka haysa. Cabdulqaadir Aadan Zoobe iyo xisbigiisiiba waxa lagala horyimid mucaaradnimo xoogan iyaga oo lagu eedeeyey inay kashaqaynayan kala qoqobka ummada soomaaliyeed.

Sawirka Cabdulqadir M Aadan Zoobe

Soo laba kaclayntii doodda federaalka.

Soo laba kaclaynta doodda kusaabsan federaalaynta dalka waxaa ay soo bilaabatay horaanta sideetameeyada xiligaas oo ay so badanayeen jabhadihii kaso horjeeday xukunkii milatariga wadanka xooga kuqabsaday. Soo laba kaclayntaas  waxa loo tiiriyaa jabhadii SSF oo markii danbena loo bixiyey SSDF.  Jabhadan waxay aaminsanayd in dalku qaato nidaamka federaalka soomaaliduna  inta ay kayeelanayso hay’ado dowladeed oo ka madaxbanaan madaxda markaas xukunka joogta ay ku khasban tahay in wax kala soocnaadan. Sida waayo joog badan kuqoreen buugagtooda waxay ahayd aragtida ugu macquulsan aragtiyo badan oo isku hardinayey xukunka wadanka.

 

Sida uu kuqoray Madaxwayne hore AUN Cabdullahi Yuusuf buuggiisa Halgan iyo Hagardaamo waxa uu kusheegay in aragtida federaalku ay dib ucuratay markii layagleeley jabhadda SSDF. Marka laga hadlayo socodsiinta aragtidan waxa lagama maarmaan ah in la tilmaamo in maamulka Puntland kamid ahaa xoogaggii ugu waawaynaa ee riixayey fikirkan. Maamulka Puntland oo aas-aaskisu unoqonayo laba sanadood kahor markii labud dhigay dowladdii Carta waxa axdigii KM ahaa ee ay kuheshiiyeen ku qorteen in Puntland ay qayb kanoqonayso dowlad federal ah oo dalka ka hirgasha taas waxaa loo aaneeya inay qayb wayn kaqaadatay in shirkii tuulada Carta ee dalka Jabuuti uga socday Soomaalida axdigii lagasoo saaray  uu qodobkiisa labaad ku qornaa in dawladnimada Dalka Soomaalidu bud dhig looga dhigi doono hanaanka federaalka.

Buugga Halgan iyo Hagardaamo ee uu qoray MD Yusuf

Sidee nidaamka federaalku xal ugu yahay ummada somaliyeed

Marka la macnaynayo nidaamka federaalka waxaa lagu sheega inuu yahay nidaam daadajinta awwoodaha iyo adeegyada dawladda waxaana qaatay nidaamkan dowlado badan oo hormuud uyahay Dowladaha midoobey ee Maraykanka. Marka aynu doonayno inaynu tusaalaha ugu macquulsan kabixino nidaamkan waxa lagama maarmaan ah inaynu halkan uga yeerno dowlad goboleedka soomaaliyed ee Puntland. Maamulkan inti uu jiray burburka iyo qaran jabka kudhacay soomaalida wuxuu isu hormarinayey si iskiis ah dhinacyada waxbarashada, caafimaadka, kaabayaasha dhaqaalaha iyo amniga. Waxaa Puntlland uhayaamay ummad soomaaliyeed oo badankeed kaso qaxay colaadihii kadhacay bartamaha iyo konfurrta dalka. Maamulkan wuxuu noqday tusaalaha ugu mudan ee hanaanka federaalaynta dalka.

 

Dhanka kale nidaamkan waxaa meesha kasaarayaa macquul ahaanshaha in marka kale talada dalku la wareegaan ciidanku ama ugu yaraan xukun boobayasha kale. Taasna waxaa la arkay run ahaanshaheeda markii xukuumaddii ladoortay horaanta 2017 ay isku dayday inay xukunka si iskeed ah isugu caleemo saarto labo sano oo dheeraad ah markii ay mudda hayntii ka dhammaatay bartamihii bishii Abriil sanadkii 2021. Xiligaas waxaa soomaali badan garawsatay in haddii aanu jireen nidaamka federaalku ay macquul ahaan lahayd inay dhacdo dhibaatadiii dhacday dhammaadkii 1969 markaas oo talada dalku qori caaradii ku qabsaden ciidankii dalku. Waxa dhacdadaas iyo tii dhacday Abriil 2021 iskaga eg yihiin inay labada nidaamba wax kudooneen si sharciga baal marsan.

 

                                                                                     Waxaa qoray Liban Mohamud Nur,

                                                                                     Nayroobi, Kiinya. Nov 12^th ,2023.